Choć nie wyobrażamy sobie dziś Bożego Narodzenia bez choinki, a kolacji wigilijnej bez dzielenia się opłatkiem, to okazuje się, że pierwsi chrześcijanie wcale nie świętowali narodzin Jezusa. Nie znaczy to jednak, że Boże Narodzenie jest świętem pogańskim, jak twierdzą niektórzy.
Przez pierwsze trzy wieki po Chrystusie chrześcijanie w ogóle nie obchodzili Bożego Narodzenia. Świętowano w zasadzie jedynie Wielkanoc, czyli Zmartwychwstanie Pańskie.
Wynikało to m.in. z faktu, że przez pierwsze trzysta lat istnienia chrześcijaństwa wyznawcy Jezusa Chrystusa byli prześladowani.
W IV wieku, gdy prześladowania chrześcijan w Imperium Rzymskim się skończyły, w nowo wybudowanej bazylice Narodzenia Pańskiego w Betlejem z inicjatywy św. Heleny odbyły się pierwsze oficjalne obchody Bożego Narodzenia.
Głównym powodem celebracji święta były oczywiście narodziny Zbawcy, ale dodatkowo chrześcijanie mogli świętować koniec prześladowań.
Data 25 grudnia, którą wybrano na świętowanie Bożego Narodzenia była nieprzypadkowa. W Ewangeliach nie napisano co prawda nic o dacie narodzin Chrystusa, lecz w Rzymie w tym czasie świętowano już narodziny innego boga, czyli boga-słońca, którego narodziny „Natalis Solis Invicti” cesarz Aurelian podniósł do rangi święta państwowego.
Na Bliskim Wschodzie natomiast 25 grudnia obchodzono narodziny boga Mitry. Także w grudniu żydzi obchodzili święto Ponownego Poświęcenia Świątyni, które dziś jest znane jako Chanuka.
Pierwsza była pasterka
Nie łamanie się opłatkiem, nie choinka, czy kolacja wigilijna. Najstarszym zwyczajem bożonarodzeniowym jest pasterka, czyli Msza Święta odprawiana w nocy 25 grudnia.
Pierwsza pasterka wyglądała jednak nieco inaczej niż ta dzisiejsza. Była to 8-kilometrowa procesja Patriarchy jerozolimskiego do Betlejem i odprawienie przez niego nocnej Mszy w grocie Narodzenia Pańskiego.
Choinka od XV wieku. W Polsce trochę później
Ciekawostką jest, że geneza ustawiania w domu drzewka bożonarodzeniowego ma charakter nie etnograficzny, lecz teologiczny.
Choinka, którą ustawiamy w swoich domach, jest metaforą rajskiego drzewa poznania dobra i zła. Jezus uznawany jest bowiem za „nowego Adama”. Już św. Efrem Syryjczyk w swoim „Hymnie o Bożym Narodzeniu” stosował to porównanie.
Zwyczaj ten narodził się w Niemczech. Dlaczego choinki? To proste – zimą trudno po prostu o inne zielone drzewko. Bombki? To także stary zwyczaj nawiązujący do Starego Testamentu – imitowały one rajskie owoce.
Najstarszy przekaz o świątecznym drzewku sięga roku 1492 i dotyczy dekoracji choinkami jodłowymi katedry w Strasburgu, w Alzacji.
Już w XVI wieku zwyczaj rozlał się na całe Niemcy, a później został przejęty przez prawie całą Europę.
Do Rosji w 1699 roku choinkę bożonarodzeniową przeniósł car Piotr Wielki, który był znanym germanofilem. Do Francji w 1738 roku choinka zawitała za sprawą Polski – Marii Leszczyńskiej, żony króla Ludwika XV.
Ciekawostką może być to, że choinkę w tym czasie w domach ustawiali również czescy i austriaccy Żydzi, którzy w grudniu obchodzą Chanukę.
Choinka trafia do Polski przez Gdańsk
Unia Hanzeatycka była ciekawym kapitalistycznym tworem, który przy okazji był nośnikiem kultury. Choinki bardzo szybko zaczęły pojawiać się w miastach hanzeatyckich: już w 1510 roku choinka stanęła w Rydze, później w Tallinie, Bremie i, z drobnym opóźnieniem bo w 1698 roku, w Gdańsku.
Ciekawostką jest, że warszawiacy zaczęli stawiać choinki w domach już w XVIII wieku, przejmując tę tradycję od Prusaków, a Kaszubi, którzy przecież najbardziej narażeni byli na wpływy kulturowe Hanzy, przejęli zwyczaj stawiania choinki dopiero w 20-leciu między wojennym od Polaków. Wcześniej w kaszubskich chëczach (kasz. dom) stawiano snopki siana, na pamiątkę narodzin Jezusa w stajence (zwyczaj znany był także w innych regionach Polski).
Jan Paweł II sprowadza choinkę do Watykanu
Choinka w Watykanie wcale nie jest starym zwyczajem. Na początku na Placu św. Piotra stała jedynie szopka, która jest włoską tradycją wywodzącą się od św. Franciszka i sięga XIII wieku.
Zwyczaj stawiania choinki zapoczątkował dopiero papież-Polak, Jan Paweł II, w 1982 r. Polski iglak stanął na Placu św. Piotra dwukrotnie – w 1997 r. (z Tatr) i 2018 r. (z Mazur).
Łamanie się opłatkiem
Tradycja łamania się opłatkiem ma alzackie korzenie. Zwyczaj ten powstał w XVII wieku i symbolizował Komunię Świętą, hostie nie były jednak konsekrowane. W Polsce zaczętoy łamać się opłatkiem w XVIII stuleciu.
