NFZ niezgodnie z przeznaczeniem wydał wpływy z opłat cukrowej i od napojów alkoholowych, czyli tzw. podatku od małpek – wynika z raportu NIK. NFZ sfinansował bowiem ogół świadczeń, a powinien wydać je na konkretne cele m.in. leczenie osób z nadwagą – zaznaczył NIK.
NIK przeprowadził kontrolę w centrali NFZ, w trzech oddziałach wojewódzkich Funduszu, w Krajowym Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom (KCPU) i w wybranych gminach i urzędach skarbowych.
W opublikowanym w środę raporcie NIK zaznaczyła, że wpływy z opłaty cukrowej i opłaty od napojów alkoholowych, czyli tzw. podatku od małpek, to łącznie ponad 5,2 mld zł w latach 2021-2023. Podkreśliła, że zasiliły one budżet NFZ i w założeniu miały być dodatkowym wsparciem leczenia negatywnych skutków zdrowotnych picia napojów słodzonych i alkoholu. NIK dodał, że w rzeczywistości jednak miały charakter fiskalny i stały się kolejnym źródłem finansowania ogółu świadczeń. NIK zaznaczył, że nie spowodowały też realnego wzrostu wydatków na leczenie negatywnych skutków picia napojów słodzonych i alkoholu.
NIK zaznaczył, że w NFZ nie powstał osobny system monitorowania, ewidencjonowania i rozliczania wpływów z tych z opłat. Ponadto prezes NFZ nie monitorował efektów działań finansowanych z tych opłat ani efektów ich wprowadzenia: oceny stanu zdrowia społeczeństwa, zagrożeń zdrowia oraz jakości życia związanej ze zdrowiem.
Opłatę cukrową wprowadzono 1 stycznia 2021 r. Zgodnie z ustawą, NFZ może przeznaczać wpływy z tej opłaty na edukację i profilaktykę, leczenie pacjentów, w szczególności z nadwagą i otyłością. Z raportu NIK wynika, że w latach 2021-2023 NFZ otrzymał 4,5 mld zł z opłaty cukrowej.
1 stycznia 2021 r. wprowadzono również nowy rodzaj opłaty od napojów alkoholowych w opakowaniach o pojemności do 300 ml, czyli tzw. podatek od małpek. W latach 2021-2023 wpływy z tych opłat wyniosły łącznie 1,5 mld zł – zauważył NIK. Połowa kwoty trafiała do NFZ, który miał obowiązek przeznaczać środki na edukację i profilaktykę oraz na świadczenia zdrowotne w zakresie opieki psychiatrycznej i leczenia uzależnień i innych następstw zdrowotnych spożywania alkoholu.
Pozostałe 50 proc. zasiliło dochody gmin, które mogły je wydać na realizację lokalnej polityki przeciwdziałania skutkom spożywania alkoholu.
NIK zaznaczył, że do samorządów trafiło blisko 760 mln zł z opłaty alkoholowej. Z raportu wynika, że skontrolowane gminy wydatkowały pieniądze z tej puli zgodnie z przeznaczeniem, czyli m.in. na profilaktykę i rozwiązywanie problemów alkoholowych.
W raporcie zauważono, że w latach 2022-2024 (I kwartał) Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom nie zawsze prawidłowo wykorzystywało środki pochodzące z opłat od napojów alkoholowych. Z kwoty 28,7 mln zł, czyli 57 proc. środków zaplanowanych na ten cel przez ministra zdrowia, aż 1,1 mln zł (3,7 proc.) wydatkowano w sposób nielegalny, czyli niezgodnie z przeznaczeniem, m.in. na badanie dobrostanu ukraińskich matek i dzieci przebywających w Polsce oraz na profilaktykę i rozwiązywanie problemów z narkomanią czy uzależnieniami behawioralnymi.
Kontrolerzy NIK ustalili, że pracownicy KCPU wykonywali dodatkową, płatną pracę na rzecz podmiotów, które (lub których właściciele) realizowali zlecone przez centrum zadania finansowane z opłat od napojów alkoholowych. Chodzi o kwotę ponad 15 mln zł. Pracę zarobkową wykonywali wicedyrektorzy KCPU, odpowiedzialni za nadzór nad komórkami zajmującymi się merytorycznie zlecaniem zadań oraz kierownicy działów, odpowiadający m.in. za nadzór nad wykonaniem przez pracowników powierzonych im zadań.
Do uwag NIK odniosło się Ministerstwo Zdrowia. W piśmie do prezesa Izby Mariusza Banasia z lutego br. resort stwierdził m.in., że NIK „błędnie dokonała uproszczenia interpretacji ustawy dotyczącej działań NFZ”. Resoert wyjaśnił, że Fundusz może przeznaczyć środki z opłaty od środków spożywczych na działania o charakterze edukacyjnym i profilaktycznym oraz na świadczenia opieki zdrowotnej związane z utrzymaniem i poprawą stanu zdrowia świadczeniobiorców z chorobami rozwiniętymi na tle niewłaściwych wyborów i zachowań zdrowotnych, w szczególności z nadwagą i otyłością.
W odniesieniu do działań KCPU resort zdrowia stwierdził, że jak wynika z ww. przepisów powszechnie obowiązującego prawa, w oparciu o które utworzono Centrum, „istnieje mechanizm uzależnienia, natomiast środek, od którego pacjent się uzależnia, może być różnorodny”. „Nie można zatem wykluczyć sytuacji, w której uzależnienie od alkoholu powoduje uzależnienie od innego środka odurzającego, substancji psychotropowej, środka zastępczego lub nowych substancji psychoaktywnych” – podkreśliło MZ.