Wizerunek Czarnej Madonny z Jasnej Góry od wieków związany jest z dziejami naszego narodu i 26 sierpnia obchodzimy Jej święto. Według legendy opisanej w Translatio Tabulae Beatae Mariae Virginis, quam Sanctus Lucas depinxit propriis manibus, obraz Matki Bożej Częstochowskiej miał być namalowany przez św. Łukasza na blacie stołu Świętej Rodziny, wykonanym z drzewa cyprysowego.
Obraz ukazuje on Maryję jako hodegetrię – Matkę wskazującą drogę, trzymającą na ręku Dzieciątko zwrócone twarzą ku patrzącemu. W IV wieku św. Helena, matka cesarza Konstantyna Wielkiego, miała przywieźć ten obraz do Konstantynopola, skąd następnie trafił na Ruś, a stamtąd – do Polski.
Badania prof. Wojciecha Kurpika z końca XX wieku wskazały, że obraz powstał w XIII-XIV wieku na Bałkanach, pod wpływem szkoły malarskiej w Ochrydzie. W drugiej połowie XIV stulecia znalazł się na dworze Andegawenów w Budzie, a Elżbieta, matka króla Węgier i Polski Ludwika Węgierskiego, przekazała obraz swojemu synowi.
Z czasem trafił on na Ruś Czerwoną, do Bełza, gdzie otaczany był czcią prawosławnych. Stamtąd – podczas działań wojennych – zabrał go do Polski Władysław Opolczyk, namiestnik Ludwika Węgierskiego. Według Piotra Risiniusa (Historia pulchra, 1523), obraz przybył do Częstochowy 31 sierpnia 1384 roku i został powierzony paulinom, sprowadzonym z Węgier dwa lata wcześniej.
Wkrótce zaczęli napływać liczni pielgrzymi – nie tylko z Polski, ale także, jak notował Jan Długosz, ze Śląska, Moraw, Węgier i Prus i tak się dzieje do dzisiaj. Obecna postać obrazu pochodzi z lat 1431–1433, kiedy dokonano jego gruntownej restauracji. Była ona konieczna po dramatycznych wydarzeniach w Wielkanoc 1430 roku, kiedy banda rabusiów – Polaków, Czechów, Niemców i Rusinów – zaatakowała klasztor. Jan Długosz relacjonował: „Nie znalazłszy skarbów, wyciągnęli świętokradcze dłonie po sprzęty święte (…). Sam obraz naszej Pani odarli ze złota i klejnotów (…), a nie poprzestając na grabieży, przebili oblicze na wylot mieczem, a tablicę połamali”.
Pełna konserwacja, sfinansowana przez króla Władysława Jagiełłę, odbyła się w Krakowie w latach 1431–1432. Odtwarzając zniszczony wizerunek, malarze wiernie zachowali ślady ran na twarzy Matki Bożej, nacinając je ostrym narzędziem i pokrywając cynobrem. Te rysy, symbolicznie wpisane w ikonę, pozostają jednym z najważniejszych jej elementów.
W XV wieku Jasna Góra otrzymała przywileje odpustowe, co umocniło jej rangę jako głównego sanktuarium w Polsce. Podczas „potopu” szwedzkiego klasztor oparł się oblężeniu od 18 listopada do 26 grudnia 1655 roku. Dwunastotysięczne wojsko generała Burcharda Mullera nie zdołało pokonać zaledwie 160 żołnierzy, 20 szlachciców i 70 zakonników dowodzonych przez przeora Augustyna Kordeckiego. Zwycięstwo to odczytano jako znak opieki Maryi, a król Jan Kazimierz 1 kwietnia 1656 roku ogłosił Ją Królową Korony Polskiej.
W kolejnych stuleciach Jasna Góra wielokrotnie stawała się miejscem obrony narodowej – m.in. przed wojskami saskimi i szwedzkimi w latach 1702–1705, czy podczas konfederacji barskiej w 1771 roku. Było to sanktuarium trzech zaborów i miejsce to jednoczyło Polaków.
W 1882 roku Jubileusz 500-lecia klasztoru zgromadził około 400 tysięcy wiernych. To miejsce dla ochrony polskości i wiary trudno przecenić. W 1910 roku do Częstochowy przybyło 800 tysięcy pątników.
W okresie międzywojennym szczególnym orędownikiem kultu był kard. August Hlond, prymas Polski. Dzięki jego staraniom Jasna Góra stała się centrum życia religijnego. W 1931 roku papież Pius XI ustanowił 26 sierpnia dniem uroczystości Matki Bożej Częstochowskiej. Podczas II wojny światowej, mimo okupacji wierni pielgrzymowali w małych grupach, a młodzież akademicka ponawiała tu swe śluby.
Jasna Góra stała się po wojnie centrum oporu przeciw komunizmowi. Prymas Stefan Kardynał Wyszyński uczynił Jasną Górę centrum przygotowań do Millennium Chrztu Polski. Jasnogórskie Śluby Narodu (1956) zgromadziły milion wiernych i stały się wydarzeniem historycznym. Po 1957 roku rozpoczęła się peregrynacja kopii ikony po całej Polsce, a komunistyczne władze próbowały ją powstrzymać, nawet aresztując obraz. Wówczas po diecezjach wędrowały puste ramy.
Jasną Górę odwiedzali papieże. Jan Paweł II przy każdej pielgrzymce do ojczyzny, a także Benedykt XVI oraz Franciszek. Do Częstochowy pielgrzymują na głównie na 15 i 26 sierpnia liczne pielgrzymki. Ta idea zaraziła np. francuskich katolików i wywołąła niezwykła popularnośc pielgrzymowania do Chartres.
W 2017 roku klasztor wraz z obrazem został wpisany na listę Pomników Historii, a trwają starania o wpisanie Jasnej Góry na listę światowego dziedzictwa UNESCO. W 2024 roku sanktuarium nawiedziło ponad 4 miliony pielgrzymów. W zorganizowanych pielgrzymkach (pieszych, rowerowych, biegowych, rolkowych i konnej) uczestniczyło 101 627 osób, w tym 92 097 w 237 pielgrzymkach pieszych. Największe grupy stanowili pątnicy z Tarnowa (ok. 7 tys.), Radomia (ponad 6,1 tys.), Krakowa (ok. 6 tys.) i Warszawy (ok. 4,1 tys.).
Źródło: KAI / Marcin Przeciszewski